Lời người dịch: Thể chế toàn trị với lãnh đạo độc tài tưởng vô địch nhưng hóa ra không. Đây là lý giải không mới, nhưng đáng quan tâm, khi mọi đường lối phát triển đất nước VN đều dõi theo mô hình TQ - một “Thiên Tử” của mấy ngàn năm trước. Khai thác "vinh quang" quá khứ (đánh Nhật trong nước, đánh Mỹ ở Triều - chưa hẳn đã thắng) để khích động chủ nghĩa dân tộc cực đoan là hành động nguy hiểm nếu "người cầm lái vĩ đại" bị hoang tưởng chính trị.
Tập cận Bình đang mang trên mình một sứ mạng. Cầm quyền cuối năm 2012, ông nhanh chóng củng cố quyền lực chính trị, tiêu diệt tham nhũng tràn lan trong Đảng (CSTQ), loại trừ kẻ thù cá nhân, khống chế các tập đoàn công nghệ, tài chánh một thời lừng lẫy, trấn áp bất đồng nội bộ, hùng hổ khẳng định ảnh hưởng TQ trên trường quốc tế. Lấy danh nghĩa, “bảo vệ lợi ích cốt lõi” của TQ, Tập ra mặt đối nghịch với nhiều nước lân bang, khiêu chiến với cả những nước ở xa – đặc biệt là Hoa Kỳ. Trong khi các vị tiền nhiệm tin rằng TQ nên chờ đợi thời cơ, coi tăng trưởng kinh tế nhanh chóng, từ từ mở rộng ảnh hưởng của TQ thông qua hội nhập chiến thuật vào trật tự toàn cầu đang có, thì Tập lại nôn nóng với tình trang hiện hữu (status quo), chấp nhận nguy cơ, và có vẻ phải cần cấp bách, không giấu ý định thách thức trật tự thế giới.
Tại sao ông ta gấp rút như thế? Hầu hết các giới quan sát đều đi tới một trong hai giả thuyết căn bản trái ngược nhau. Có người cho rằng Tập đang nỗ lực với nhiều mưu kế sáng kiến không gì hơn là để sắp xếp lại trật tự nào có lợi cho đảng CS. Người khác thì khẳng định ông ta nôn nóng nhận thấy hệ thống chính trị Lê-nin-nít lạc hậu và lỗi thời đang cố bám víu quyền lực. Cả hai lối giải thích đều có điểm đúng nhưng chẳng cái nào giải thích thỏa mãn lý do tại sao Tập có cảm giác phải nôn nóng.
Lối giải thích chính xác hơn: Những toan tính của Tập không quyết định vì khát vọng hay lo sợ của ông nhưng là quỹ thời gian. Nói gọn lại, Tập củng cố mạnh mẽ quyền lực và quyết tâm thay đổi hiện trạng bởi vì ông ta thấy 10 đến 15 năm ngắn ngủi, Bắc Kinh có thể tận dụng một loạt những biến chuyển công nghệ, địa chính trị quan trọng, giúp TQ vượt qua những thách thức nội tại to lớn. Tập thấy ra sự tích tụ của lực cản khốc liệt về dân số, sự trì trệ do cấu trúc kinh tế, những tiến bộ thần tốc về công nghệ số, và sự dịch chuyển dễ thấy trong cán cân quyền lực tách khỏi Hoa Kỳ, theo như cách ông gọi, “những thay đổi sâu sắc chưa từng thấy trong một thế kỷ”, đòi hỏi cần những hành động tức thời và táo bạo.
Bằng cách rút ngắn tầm nhìn xuống 10 đến 15 năm, Tập truyền vào hệ thống chính trị quốc gia một cảm giác tập trung sự kiên quyết, có khả năng giúp TQ vượt qua nhiều thách thức dai dẳng trong nước, mong đạt đến đẳng cấp là tâm điểm thế giới. Nếu Tập thành công, TQ sẽ định cho họ vai trò kiến tạo một thời đại đa cực đang trỗi lên, nền kinh tế sẽ thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, khả năng công nghệ trong ngành chế tạo và quân sự sẽ cạnh tranh được với những nước phát triển hơn họ.
Tuy nhiên, tham vọng và thực hiện không phải như nhau, Tập đưa TQ vào một quỹ đạo nhiều rủi ro, đe dọa những thành quả các vị tiền nhiệm đạt được từ thời sau Mao. Niềm xác tín của ông - đảng CS phải trực tiếp điều hành kinh tế, Bắc Kinh phải khống chế lãnh vực tư nhân – sẽ hạn chế tăng trưởng kinh tế đất nước trong tương lai. Ông bắt buộc các đảng viên phải kiên định ý thức hệ chính thống (CS), phải bày tỏ lòng trung thành với ông, điều đó sẽ làm hại sự mềm dẻo và tính năng động của hệ thống quản trị. Sự chú trọng quá mức của ông vào việc định hình nới rộng an ninh quốc gia sẽ đưa đất nước vào hướng co cụm và hoang tưởng. Chủ nghĩa dân tộc cực đoan “Lang chiến” (Wolf Warrior) do ông phát động sẽ làm cho TQ hiếu chiến hơn và cô lập hơn. Cuối cùng, vai trò ngày càng độc tôn của Tập trong hệ thống chính trị TQ sẽ ngăn trở những cải cách chính trị và điều chỉnh đường lối, vấn đề tồi tệ thêm khi ông loại bỏ giới hạn nhiệm kỳ và muốn nắm quyền vĩnh viễn.
Tập Cận Bình tin tưởng ông có thể nhào nặn (mold) tương lai TQ như các hoàng đế Trung Hoa trong quá khứ. Ông nhầm lẫn tự tôn với tự tin – không một ai dám nói trái ý. Tình huống trong đó một lãnh đạo toàn quyền với quyết tâm sắt đá không có thể lắng nghe những sự thật trái tai là mồi ngon cho tai họa, lịch sử cận đại Trung Hoa chứng minh rất rõ ràng.
CON NGƯỜI VỘI VÃ
Nhìn lại, thời điểm căng thẳng của Tập trông rất rõ từ buổi đầu nhiệm kỳ. TQ quen với nhịp bước của vị lãnh đạo tiền nhiệm, chậm rãi và đàn bệ Hồ Cẩm Đào, nhiều người kỳ vọng Tập cũng sẽ theo bước, nghĩa là đặt trọng tâm nhiều hơn vào cải cách kinh tế. Tuy nhiên, trong vài tháng cầm quyền năm 2012, Tập cho sắp xếp lại bối cảnh chính trị và kinh tế trong nước. Trước tiên là thanh lọc Đảng từ cao xuống thấp. Đảng nhiều lần có khả năng chống chọi các cơn bão tố nội bộ, nhưng ngày càng bị áp lực từ trong thể chế. Tham nhũng trở thành tràn lan, dẫn tới bất mãn trong quần chúng, phá vỡ kỷ luật tổ chức. Chức vị trong Đảng thì tùm lum nhưng ngày càng nhiều những quan chức không cùng niềm tin với Tập về sự ngoại lệ của đảng CSTQ. Các chi bộ đảng trong doanh nghiệp nhà nước, công ty tư nhân, tổ chức phi chính phủ đều tê liệt và loạn xà ngầu. Các quyết định của cán bộ cấp cao thiếu phối hợp và không thống nhất. Bộ máy tuyên truyền của Đảng khốn đốn phát đi thông điệp đến tầng lớp dân chúng ngày càng thạo tin học và hồ nghi.
Tập cùng lúc xử lý tất cả vấn đề trên. Nội trong năm 2013, ông đề ra chiến dịch chống tham nhũng quy mô, phát động phong trào đến “tận cơ sở”, loại bỏ tư tưởng đa nguyên, ý thức hệ tự do ra khỏi suy nghĩ của quần chúng, công bố hướng dẫn mới hạn chế phát triển Đảng, đưa ra nhiều quy định ý hệ mới trong kết nạp đảng viên. Ông ta tin rằng, quy mô đảng không quan trọng nếu đảng không gồm những đảng viên thật sự trung kiên. Ông nhấn mạnh, khi Liên Xô trên bờ vực sụp đổ những năm đầu 1990, “về quy mô”, đảng CSLX có nhiều đảng viên hơn (đảng CSTQ) nhưng chẳng có một ai đủ sức, đứng lên chống đỡ.
Bước đi tiếp của Tập là nhu cầu khẳng định lợi ích TQ trên trường quốc tế. Tập lập tức cho bồi đắp đảo nhân tạo ở Biển Đông, thiết lập vùng nhận diện phòng không trên vùng đất tranh chấp biển Hoa Đông, lập quỹ Phát triển mới (gọi là ngân hàng BRICS), hé lộ dự án kiến trúc hạ tầng, sau này có tên “Sáng kiến một vành đai, một con đường”, và đề xuất thành lập ngân hàng Đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á.
Tập tiếp tục dấn bước trên cái hiện trạng ở nhiệm kỳ đầu, không cho thấy dấu hiệu chùng xuống khi chuẩn bị bước qua cuối nhiệm kỳ hai. Việc củng cố quyền lực không ngừng nghỉ: ông không có đối thủ chính trị thực sự, hủy bỏ giới hạn cầm quyền, cài cắm các người thân cận và trung thành vào các vị trí chủ chốt. Các trung tâm nghiên cứu mới được lập ra, hết lòng nghiền ngẫm các bài diễn văn, bài viết của Tập; các quan chức Đảng công khai ca ngợi óc sáng suốt và phẩm hạnh của ông ta, và các nghị quyết đảng, văn kiện của chính quyền luôn luôn công bố là dựa vào “Tư tưởng Tập Cận Bình”. Ông khẳng định sự chi phối của đảng CS vào mọi mặt đời sống kinh tế xã hội của tất cả nhân nhân TQ, thậm chí còn thúc ép các công ty công nghệ và kinh doanh có tầm ảnh hưởng khổng lồ phải khẩn cầu sự tha thứ vì họ tỏ ra thiếu trung thành với Đảng. Trong lúc đó, ông ta tiếp tục mở rộng tầm ảnh hưởng quốc tế TQ qua lối hành xử quyền lực cứng, o ép kinh tế, thâm nhập vào các tổ chức đa phương quốc tế.
Nhiều người quan sát nước ngoài, kể cả tôi, ban đầu tin tưởng Đảng sẽ bất lực khống chế Covid-19, thể hiện rõ các yếu kém của thể chế TQ. Tuy nhiên, mùa hè năm 2020, Tập ca ngợi ưu thế tập quyền trong việc kiểm soát đại dịch lây lan trong nước (Thế giới thì…lãnh đủ! -ND). Khó có gì làm suy suyển quyền lực chính trị của ông ta; biện pháp “bàn tay sắt” của Bắc Kinh đánh bật vi rút bây giờ trở thành một điểm son đầy kiêu hãnh của quốc gia.
THỜI GIAN DUY NHẤT
Bước tiến của họ Tập bắt đầu vì sự tích tụ những đổi thay về địa chính trị, dân số học, kinh tế, môi trường, và công nghệ. Hiểm nguy chúng gây ra là đáng sợ, nhưng chưa phải hiện hữu; Bắc Kinh có cơ giải quyết trước khi chúng thành thảm họa. Và những lợi thế tiềm năng họ đưa ra rất đáng kể.
Thay đổi lớn đầu tiên là sự đánh giá của Bắc Kinh về sức mạnh và ảnh hưởng của phương Tây đang đến hồi suy thoái nhanh chóng,dẫn đến kết quả, một thời đại đa phương mới bắt đầu, thời đại mà TQ tự định hình theo ý muốn. Quan điểm này càng vững chãi khi cuộc chiến của Mỹ ở Afghanistan và Iraq đã sa lầy; nó càng được củng cố trước cuộc khủng hoảng tài chính 2008, các lãnh đạo TQ coi như hồi chuông báo tử cho uy thế quốc tế của Hoa Kỳ. Năm 2016, dân Anh bỏ phiếu rời khỏi EU và Donald Trump đắc cử tổng thống củng cố quan điểm đồng thuận là, Hoa Kỳ và phương Tây, nhìn tổng quát, đang đà đi xuống. Điều này ngụ ý cho TQ chọn lựa chiến lược: kiên nhẫn chờ đợi và đơn giản để cho quyền lực nước Mỹ dần dần héo hắt. Nhưng khả năng thay mới lãnh đạo Hoa Kỳ hồi sinh nhờ sự xuất hiện chính phủ Biden – và các quan ngại về tuổi già của Tập (sẽ là 82 tuổi vào năm 2035) – cho biết, Bắc Kinh không muốn chờ đợi để trông thấy giai đoạn suy tàn của phương Tây kéo dài thế nào.
Sức mạnh quan trọng thứ hai đối mặt Tập là triển vọng kinh tế và dân số đang ngày càng tệ hơn . Vào thời ông lên cầm quyền, dân số TQ đồng thời già đi và giảm sút, đất nước đối mặt đáng sợ quá đông người về hưu, làm sâu sắc thêm hệ thống vốn yếu kém an sinh và hưu bổng. Học viện khoa học xã hội TQ hiện nay cho thấy dân số TQ đạt đỉnh vào năm 2029, và một nghiên cứu mới đây của The Lancet dự báo dân số nước này sẽ suy giảm 50% vào cuối thế kỷ. Dù Bắc Kinh chấm dứt chế độ khủng khiếp một con năm 2016, đất nước này vẫn ghi nhận số sinh giảm 15% 12 tháng qua. Trong khi đó, chính phủ dự đoán vào năm 2033, gần 1/3 dân số sẽ bước qua tuổi 60.
Cộng thêm những khốn khó này là lực lượng lao động ít xuống và lương bổng tăng lên, trung bình 10% kể từ 2005. Lương cao có lợi cho người lao động nhưng các nhà sản xuất quốc tế ngày càng dời hoạt động của họ ra khỏi TQ đến những nước ít chi phí hơn, hậu quả, số lao động tay nghề thấp ở lục địa thất nghiệp hay khó tìm ra việc. Bởi lẽ, chỉ 12,5% lao động TQ có bằng đại học (trong khi Mỹ là 24%), sắp xếp lực lượng lao động khổng lồ trong nước, cạnh tranh công việc tay nghề cao trong tương lai sẽ là một trận tuyến cam go.
Liên quan trực tiếp tới bức tranh dân số đáng lo là sự suy thoái kinh tế ở TQ. Với tăng trưởng kinh tế từ điểm cao 14 % trong năm 2007 rơi xuống trung bình một con số ngày nay, rất nhiều vấn đề tồn tại từ lâu, Bắc Kinh có thể giải quyết trong hậu trường, cần sự chú ý và quyết tâm, chấp nhận đau đớn kinh tế và chính trị, từ việc thanh lý những công ty nợ như núi đến việc yêu cầu cá nhân và công ty phải trả nhiều vào kho thuế quốc gia. Trọng điểm khó khăn tăng trưởng của TQ là năng suất sụt giảm. Suốt các thập niên đầu sau thời Mao, thành quả tăng năng suất tương đối dễ thấy, lý do, nền kinh tế kế hoạch hóa bị giải thể, nghiêng về sức mạnh thị trường, và động lực cho người dân tự nguyện rời khỏi thôn xóm đi đến các vùng thành thị hay sát biển, với hy vọng tìm việc lương cao. Sau đó, khi các công ty ngoại quốc đem đến đất nước nào là đầu tư, kỹ thuật, và công nghệ, hiệu quả công nghiệp tiếp tục cải thiện. Sau cùng, hàng núi tiền đổ vào hạ tầng cơ sở, đặc biệt là đường bộ và đường sắt, đẩy mạnh sự nối kết, năng suất từ đó nâng cao. Tất cả những thứ này giúp nền kinh tế èo uột, chủ yếu dựa vào nông nghiệp, nhanh chóng bắt kịp các nền kinh tế phát triển hơn.
Tuy nhiên, vào thời Tập nắm quyền, các nhà hoạch định chính sách thấy ngày càng khó mà duy trì động lực nếu không tạo ra mức độ nợ nần nguy hiểm, như họ từng làm vào năm 2008 để đối phó với khủng hoảng tài chính. Còn nữa, đất nước đã bảo hòa cơ sở hạ tầng giao thông, do vậy, thêm một kilometre đường bộ hay đường sắt cũng không đem lại gì cho tăng trưởng. Bởi lẽ hầu hết lao động khỏe mạnh đều di chuyển từ thôn quê ra thị thành thị, định hình lại dân số cũng không ngăn cản sức giảm sút năng suất. Sau cùng, phí tổn xã hội, môi trường theo mô hình tăng trưởng trước đây của TQ trở thành, không những thiếu bền vững mà còn bất ổn, như ô nhiễm không khí khủng khiếp và sự tàn phá môi trường gây ra căm phẫn trong dân chúng.
Có lẽ những chuyển biến hiệu quả nhất trên lộ trình của Tập là những tiến bộ trong công nghệ mới, như là trí khôn nhân tạo, rô-bốt học, kỹ thuật y sinh, cùng những thứ khác. Tập tin rằng, thống lĩnh “đỉnh cao quyền uy” nhờ công cụ mới mẻ ấy sẽ đóng vai trò trọng yếu cho số mệnh kinh tế, quân sự, địa chính trị của TQ, và ông ta huy động toàn đảng chuyển hóa đất nước thành “cường quốc” công nghệ cao. Làm điều này là chi tiêu nhiều món tiền khổng lồ cho R&D (Nghiên cứu và phát triển) và năng lực sản xuất về công nghệ được coi rất quan trọng cho an ninh quốc gia, từ pin cho đến chất bán dẫn. Như Tập chỉ rõ hồi 2014, lợi thế dẫn đầu sẽ đến với “ai dắt được mũi con bò đổi mới khoa học và kỹ thuật”.
Tập Cận Bình cũng hy vọng công nghệ mới có thể giúp đảng CSTQ vượt qua, hay chí ít, tránh được gần hết những thách thức trong nước. Ông ta cho rằng, ảnh hưởng tiêu cực của lực lượng lao động thu hẹp có thể ngăn được nhờ sự thúc đẩy mạnh mẽ tự động hóa; mất việc làm trong các nền công nghiệp truyền thống có thể bù đắp bằng các cơ hội trong các ngành kỹ thuật cao tân tiến hơn. Năm 2014, ông ta tuyên bố: “Chúng ta có trụ vững trên diễn đàn quốc tế hay vượt qua ‘bẫy thu nhập trung bình’ hay không phần lớn đều dựa vào sự cải thiện khả năng sáng chế khoa học và kỹ thuật”.
Công nghệ mới cũng phục vụ nhiều mục đích nữa. Công cụ nhận diện gương mặt, trí tuệ nhân tạo, đem lại các cơ quan an ninh trong nước nhiều phương cách mới, giám sát người dân và đàn áp bất đồng chính kiến. Chủ trương kết hợp “quân sự- dân sự” của Đảng quyết sử dụng công nghệ mới này để nâng cao đáng kể khả năng tác chiến quân đội TQ. Sự tiến bộ trong công nghệ “xanh” đem lại triển vọng cùng một lúc theo đuổi tăng trưởng kinh tế và giảm nhẹ ô nhiễm, hai mục tiêu Bắc Kinh đang coi như là sự bức bách.
HOANG TƯỞNG CHÍNH TRỊ
Sự tích tụ nhiều đổi thay và diễn biến xảy ra không kể là ai nắm quyền ở TQ vào năm 2012. Có lẽ một lãnh đạo khác cũng phải tuân thủ bức đi táo bạo tương tự. Tuy thế, trong các nhân vật chính trị TQ đương đại, Tập chứng tỏ năng lực không ai bì trong việc đấu đá nội bộ. Và rõ ràng, ông ta tin mình là nhân vật quan trọng của lịch sử, số mệnh đảng CSTQ đặt lên vai ông.
Để thúc đẩy mạnh mẽ sự thay đổi quan trọng, Tập giám sát việc kiến tạo một trật tự chính trị mới, ở đó, bệ đỡ phải là tảng đá lớn cho sức mạnh và uy quyền trong Đảng. Tuy nhiên, xa hơn việc nâng cao quyền uy của Đảng, có lẽ thành quả quan trọng nhất của Tập là định nghĩa lại việc “mở rộng an ninh quốc gia”. Sự ủng hộ của ông về “khái niệm an ninh quốc gia toàn diện” xuất hiện vào đầu năm 2014, và trong một phát biểu hồi tháng 4, ông tuyên bố, TQ đang đối mặt “rất nhiều nhân tố quốc nội và quốc ngoại phức tạp nhất trong lịch sử đất nước”.
Mặc dù rõ ràng đây là cách nói thậm xưng – chiến tranh với Hoa Kỳ ở Triều Tiên, nạn đói cuối thập niên 1950 phức tạp gấp mấy – thông điệp Tập gởi đến chế độ rất rõ: Một giai đoạn đầy hiểm nguy và bất trắc mà Đảng đang đối mặt.
Kinh nghiệm dài dài của đảng CSTQ về đào thoát, âm mưu đảo chính, lật đổ, bởi yếu tố bên ngoài mở đường cho Đảng đi tới hoang tưởng nặng, có cái gì như cao trào thời Mao. Tập dám thể chế hóa cái kiểu hoang tưởng này. Một kết quả làm mờ lằn ranh an ninh đối nội và đối ngoại là thổi phồng các mối đe dọa: Cán bộ đảng ở những vùng ít tội phạm, ít nguy hiểm, ngày nay phát đi cảnh báo nào là khủng bố, “cách mạng màu”, “sự thâm nhập của đạo Cơ đốc”.
Ở Tân Cương, nỗi sợ hãi ly khai được sử dụng để biện minh cho việc biến toàn khu vực này trở thành nhà tù thống khổ, giám sát bằng công nghệ cao. Ở Hong Kong, Tập dựng lên bộ máy “cai trị an ninh”, gạt bỏ luật lệ sở tại, điều hành hoàn toàn bí mật khi nó muốn tiệt nọc (weed out) các thách thức bàn tay sắt cai trị của Bắc Kinh. Ở cả hai nơi, Tập chứng tỏ mình sẵn sàng chấp nhận lời chê bai của thế giới một khi ông ta cảm thấy lợi ích cốt lõi của Đảng bị đe dọa.
Mặt đối nội, Tập khơi dậy tình cảm dân tộc cực đoan bằng cách dựng chuyện TQ đang bị kẻ thù bao vây, khai thác những tình cảm xúc động (đa phần là méo mó) về quá khứ, thần tượng hóa các cuộc chiến đấu của TQ chống người Nhật trong đệ nhị thế chiến, và “chiến thắng” Hoa Kỳ trong trận chiến Triều Tiên. Bằng cách cảnh báo TQ đang vào thời điểm hiểm nguy bởi “thế lực thù địch nước ngoài”, Tập đang cố rót vào đầu người dân TQ ý nghĩ về nhiều giai đoạn cam go phía trước, rồi bảo đảm rằng, Đảng và chính ông ta sẽ là sức mạnh đem lại ổn định.
Trong khi đó, để khai thác cơ hội thấy được khi Hoa Kỳ thoái lui dần sự can dự quốc tế, Bắc Kinh mạnh bạo tiến tới, trên nhiều mặt trận với nhiều đối sách đa dạng. Các mặt trận này bao gồm việc sử dụng chiến thuật “vùng xám” (không tranh chấp tạo thành tranh chấp -ND), như là triển khai các tàu đánh cá, nhằm khẳng định quyền lợi lãnh thổ ở Biển Đông và thiết lập một căn cứ quân sự đầu tiên ở nước ngoài, tại Djibouti.
Thị trường nội địa bao la của TQ cho phép Tập đe dọa nước nào không tỏ ra thuần phục về chính trị và ngoại giao, điển hình bằng chiến dịch mới đây của Bắc Kinh, cưỡng bách kinh tế nước Úc để đáp trả Canberra kêu gọi điều tra độc lập về nguồn gốc vi rút gây ra Covid-19. Tương tự, Tập khuyến khích các nhà ngoại giao “Lang chiến” (Wolf warrior) hù dọa và quấy rối nước chủ nhà nào phê phán hay khiêu khích TQ. Đầu năm nay, Bắc Kinh ra lịnh trừng phạt Jo Smith Finley, một nhà nhân chủng học, nhà khoa học chính trị, nghiên cứu về Tân Cương, và viện nghiên cứu TQ Mercator, một think tank của Đức; công việc của họ bị đảng CS tuyên bố là “phương hại trầm trọng chủ quyền và lợi ích TQ”.
Mao Trạch Đông và Đặng Tiểu Bình cho thấy sự kiên nhẫn chiến lược khi khẳng định quyền lợi của TQ trên trường quốc tế. Thật sự, Mao nói với tổng thống Nixon, TQ có thể đợi 100 nữa để thu hồi Đài Loan, và Đặng thương thảo việc trao trả Hong Kong với lời hứa (bị Tập nuốt lời) được tự trị 50 năm. Cả hai nhà lãnh đạo cảm nhận sâu sắc về sự mong manh tương đối và sự thiết yếu cẩn trọng trong điều hành đất nước TH. Tập không cùng quan điểm ẩn nhẫn hoặc tự tin như họ trong giải pháp lâu bền của cả hai ông.
Điều đó làm dấy lên quan ngại Tập sẽ cố đi một nước cờ hết sức nguy hiểm để chiếm Đài Loan bằng vũ lực vào năm 2027, kỷ niệm thứ 100 ngày thành lập Giải phóng quân TQ. Tuy nhiên, không chắc lắm, ông ta có thể lôi kéo xung đột quân sự với Hoa Kỳ đang ở cách xa bờ biển lục địa 110 dặm. Giả sử PLA thành công trong việc vượt qua hàng phòng thủ của Đài Loan, không nói gì tới khả năng qua mặt sự can thiệp của Mỹ, thì Tập phải thực thi sự chiếm đóng quân sự, chống lại một cuộc kháng chiến với một thời gian vô định. Cuốc chiếm đóng Đài Loan nếu có sẽ làm tiêu tan hầu như tất cả tham vọng khác, đối nội cũng như đối ngoại của Tập. Tuy nhiên, kịch bản nguy kịch vẫn chưa thể xảy ra vào lúc này, Tập sẽ tiếp tục cho TQ phô trương sức mạnh với các nước láng giềng, và dấn bước lên trước để theo đuổi quyền lợi của mình. Với nhiều vấn nạn, có vẻ ông ta muốn hoàn tất quyết tâm đã định của mình.
CON NGƯỜI NGUYÊN TẮC
Khuynh hướng Tập tin tưởng ông có thể vạch ra quỹ đạo chính xác cho TQ gợi nhớ mô tả của nhà kinh tế học Adam Smith về “con người nguyên tắc”: Một lãnh đạo “quá yêu cái hoàn mỹ không tưởng về kế hoạch tuyệt vời của chính phủ mình đến mức ông ta không chịu thay đổi dù nhỏ nhất bất cứ cái gì trong đó”. Để thực hiện mục tiêu ngắn hạn của mình, Tập bỏ mất bàn tay vô hình của thị trường và nặn ra một hệ thống kinh tế dựa vào các yếu tố nhà nước để đạt những chỉ tiêu định trước.
Quan trọng cho sự thay đổi này là Tập dựa vào chính sách công nghiệp, một công cụ điều hành kinh tế không còn ưa chuộng cho đến cuối nhiệm kỳ của vị tiền nhiệm Hồ Cẩm Đào, khi nó bắt đầu định hình cách tiếp cận của Bắc Kinh về đổi mới công nghệ. Năm 2015 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng, với việc áp dụng kế hoạch chính sách công nghiệp siêu lớn, không chỉ tìm cách nâng cao ngành công nghệ hay công nghiệp sẵn có mà còn xây dựng lại toàn bộ cơ cấu kinh tế, bao gồm kế hoạch Made In China 2025, nhằm nâng cấp năng lực chế tạo của TQ trong một số lãnh vực quan trọng; chiến lược Internet Plus, một chương trình đưa công nghệ thông tin vào các ngành công nghiệp truyền thống hơn; và kế hoạch 5 năm lần thứ 14, đề ra một chương trình hành động đầy tham vọng, nhằm giảm thiểu lệ thuộc của TQ vào sản phẩm công nghệ nước ngoài.
Qua những chính sách như thế, Bắc Kinh bơm hàng chục ngàn tỷ Nguyên vào các công ty, các ngành kỹ thuật, và các lãnh vực họ coi là quan trọng về mặt chiến lược. Họ thực hiện các việc này bằng trực tiếp trợ cấp, giảm thuế, và “quỹ điều hướng chính phủ” như thị trường, giống như các công ty vốn đầu tư do chính phủ kiểm soát.
Như thế cho đến nay, thành tích ghi nhận trong lĩnh vực này rõ ràng là lẫn lộn: Trong nhiều trường hợp, món tiền đầu tư khủng mang lại thành quả hẩm hiu. Nhưng như nhà kinh tế học Naughton lưu ý: “Các chính sách công nghiệp của TQ quá lớn, quá mới, đến nỗi chúng ta chưa phải ở đúng vị trí để đánh giá chúng. Có thể sẽ thành công và cũng có thể trở thành thảm họa”.
Liên quan đến chính sách công nghiệp này, biện pháp của Tập áp đặt lên các công ty tư nhân, cả nhiều ông lớn công nghệ và tài chánh mà chỉ vài năm trước, các nhà quan sát coi họ là những nhân tố có thể thay đổi chính trị và xã hội. Đổi mới công nghệ giúp các công ty như Ant Group và Tencent kiểm soát luồng dữ liệu mới quan trọng, cả kỹ thuật tài chánh. Rõ ràng Tập nhận thấy đây là một đe dọa không thể chấp nhận, cho thấy qua việc đảng CSTQ “chọc gậy bánh xe” vào việc tập đoàn Ant chào bán ra công chúng đáp trả các nhận định của nhà sáng lập Jack Ma, nhiều người cho là phê phán Đảng.
Tập sẵn sàng bỏ mặc động cơ tạo uy tín tài chính quốc tế của TQ để bảo vệ quyền lợi Đảng ông, bằng cách gởi đến giới tinh hoa doanh nghiệp thông điệp: Đảng phải trên hết. Tất nhiên, đây không phải là câu chuyện giữa chàng tí hon David với ông khổng lồ Goliath (trong Kinh Thánh- ND). Nó giống nhiều với kẻ thù trong nhà, do mối liên hệ gần gũi và gắn bó giữa các công ty có tên tư nhân với chế độ của mình. Rất đúng, gần như tất cả các doanh nhân thành công nhất của TQ là đảng viên đảng CS, và đối với nhiều công ty, thành công là nhờ đặc ân của Đảng, cả việc bảo vệ không để nước ngoài cạnh tranh.
Nhưng, trong khi các lãnh đạo cũ tạo không gian rộng cho lĩnh vực tư nhân thì Tập bó buộc một làn ranh. Làm như vậy càng hạn chế năng lực đổi mới của đất nước. Mặc cho các nhà điều hành và đầu tư nhà nước có tinh tường đến đâu, đổi mới bền vững và năng suất nâng cao không thể xảy ra nếu thiếu lĩnh vực tư nhân đầy năng động.
CHIẾN LƯỢC LỚN HAY THẢM KỊCH TO?
Để giữ ưu thế đang có và ngăn chặn thách thức trong nước, Tập định vị cho mình cuộc đua 15 năm, cuộc đua ông ta vận dụng các khả năng tuyệt vời của một chế độ không ai thách thức. Quãng thời gian cắt ngắn của Tập buộc phải cần một ý thức khẩn trương để định hình lộ trình chính sách của Bắc Kinh, bất chấp kiên trì, và sẵn sàng thỏa hiệp khi họ chạy đua tới trước. Điều này sẽ che bớt sự chọn lựa cho các quốc gia hy vọng TQ thay đổi hành vi hoặc hy vọng thái độ “Lang Chiến” sẽ tự nhiên dịu xuống.
Hoa Kỳ có thể bất chấp luận điểm của Bắc Kinh cho rằng, nền dân chủ Mỹ suy yếu và ngôi sao Washington đang mờ dần, bằng cách củng cố sức bền bỉ của xã hội Mỹ và cải thiện năng lực của chính phủ Hoa Kỳ. Nếu nước Mỹ và đồng minh đầu tư vào đổi mới và uy tín xã hội, họ có thể ngăn trở quyết tâm của Tập muốn chiếm thế thượng phong trong các ngành kỹ thuật quan trọng đang nổi lên.
Tương tự như vậy, vai trò Hoa Kỳ năng động và hướng về phía trước trong việc hình thành trật tự toàn cầu sẽ hạn chế Bắc Kinh cái khả năng phát tán tư tưởng phi dân chủ ra bên ngoài biên giới TQ.
Vô tình, Tập đặt TQ vào cuộc cạnh tranh với chính mình, trong một cuộc đua quyết định, mà nếu nhiều sức khỏe có thể vượt qua các chứng bịnh chính ông ta đưa vào chế độ. Vào lúc ông tiếp nhận quyền lực, đảng CSTQ thiết lập tiến trình dễ dự đoán đối với việc chuyển giao quyền lực đều đặn và êm thấm. Mùa thu đến, đại hội Đảng lần thứ 20 sẽ được tổ chức, và theo thông lệ, một lãnh đạo chuẩn bị nhận nhiệm vụ cho đến lúc Tập bước vào hậu trường.
Tuy nhiên, đến bây giờ, chẳng hy vọng gì chuyện đó xảy ra. Đây là nước cờ cực kỳ nguy hiểm, không chỉ cho chính đảng CS mà còn cả tiền đồ của TQ. Chẳng thấy ai kế tục, nếu Tập chết bất ngờ trong 10 năm tới, đất nước sẽ rơi vào hỗn loạn.
Giả thiết ngay cả Tập vẫn khỏe mạnh nắm quyền, nhiệm kỳ càng dài, đảng CSTQ càng gặp tệ sùng bái cá nhân như dưới thời Mao. Các yếu tố này đã lộ liễu; bợ đỡ công khai trong giới chính trị bây giờ ai cũng xem như chuẩn mực. Các bài hát ngợi ca sự vĩ đại của “Tư Tưởng Tập Cận Bình” có thể khiến người ngoài tò mò hoặc thậm chí buồn cười, nhưng thực sự chúng gây hại lên chất lượng các quyết định và luồng thông tin trong Đảng.
Thật là mỉa mai, và thảm hai, nếu một Lãnh đạo như Tập mang sứ mạng cứu đảng và cứu nước, thì ngược đời, lại làm hỏng cả hai. Đường lối hiện nay của ông đe dọa phá hoại tiến bộ to lớn mà TQ giành được hơn bốn chục năm qua. Kết luận, Tập có khi đúng khi nói rằng thập kỷ tới sẽ quyết định thành công dài lâu của TQ. Có điều ông không thấy ra, chính ông là lực cản lớn nhất.
Ảnh: Tập Cận Bình thăm Vũ Hán ngày 10 tháng 3 năm 2021.
Nghiên cứu của Jude Blanchette đăng trên tạp chí Foreign Affairs số ra tháng 7/8. Blanchette giữ chức chủ tịch Freeman nghiên cứu về Trung Quốc tại trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS).
Posts
