(China’s Inconvenient Truth)
Tập Cận Bình đang chạy đua với thời gian. Hào quang bùng nổ kinh tế ban đầu, sự ngăn chặn thành công đại dịch đang mờ dần. Truyền thông quốc tế tiếp tục đón mừng hiệu quả vắc xin và tỉ lệ chích ngừa khắp các nước, các nền kinh tế khác đang bắt đầu ghi nhận con số tăng trưởng bền vững. Tuy nhiên, chủ tịch Tập vẫn tiếp tục ca ngợi sự độc đáo và thế thượng phong của người TQ. “Phương Đông đang lên và phương Tây đang đi xuống”. Ông cao giọng trong một diễn văn hồi năm ngoái.
Các quan chức chóp bu, các nhà phân tích hàng đầu đón nhận và thổi phồng thông điệp của họ Tập; họ vạch ra chiều hướng đi xuống của thị phần kinh tế toàn cầu của châu Âu và Nhật Bản, nhấn mạnh sự chia rẽ chính trị, chủng tộc của Hoa Kỳ. Cựu thứ tưởng ngoại giao TQ He Yafei khẳng định chắc chắn Mỹ sẽ “thấy sức mạnh của họ ngày càng “lực bất tòng tâm”, trong nước lẫn quốc tế…Đây là xu thế lịch sử…Cán cân quyền lực và trật tự thế giới sẽ tiếp tục nghiêng về phía TQ, và sự phát triển của TQ không ai ngăn cản được”.
Nhưng ẩn trong sự huênh hoang là một sự thật bất ổn: Tự thân xã hội TQ đang phân rã một cách phức tạp và đầy thách thức. Phân biệt giới tính, chủng tộc, đang lan tràn; lại thêm luận điệu hận thù dân tộc ngày càng xuất hiện nhiều trên mạng. Giai tầng sáng tạo (doanh nhân và học giả -ND) lại vật vã với giai tầng cai trị hẹp hòi. Bất bình đẳng giữa nông thôn thành thị vẫn dai dẳng.
Những chia rẽ này ngăn cản sự tham gia của các thành phần xã hội vào cuộc sống tri thức, chính trị, mà nếu không giải quyết, sẽ có khả năng làm hỏng sức sống kinh tế quốc gia. Khi Tập muốn thúc đẩy sáng chế trong nước và tiêu thụ nội địa, thành công của ông phải dựa vào sự ủng hộ của trí thức và doanh nghiệp– những thành phần mà chủ trương của ông ta lại đang tước mất quyền của họ. Và khi ông ta xiển dương “mô hình TQ” cần đáng nhân rộng, chính những chia rẽ này làm mờ đi khát vọng và ảnh hưởng của TQ. Trừ phi Tập nhanh chóng hàn gắn rạn nứt ấy thì giấc mơ “Hồi sinh Trung Hoa vĩ đại” sẽ chẳng có gì đáng nói.
QUY KẾT NẠN NHÂN
Trong khi quan chức TQ thường nhắc tới chia rẽ chủng tộc gây tai ương cho Hoa Kỳ thì họ ít nhìn thấy sự phân rẽ gia tăng mà họ nuôi dưỡng trong chính nước mình, qua các phân ranh chủng tộc và địa lý. Họ tìm cách loại bỏ tập quán tín ngưỡng văn hóa ở khu tự trị của các nước -Tân Cương, Tây Tạng, mức độ ít hơn chút là Nội Mông – và đưa họ (như khu hành chánh đặc biệt Hongkong) vào diện hết sức theo dõi và kiểm soát, nhằm duy trì sự ổn định chính trị. Năm 2019, TQ chi 216 tỷ đô la Mỹ cho an ninh nội địa, bao gồm an ninh quốc gia, duy trì trật tự, do thám nội bộ, và dân quân vũ trang – gấp ba lần hơn chi phí chính phủ của 10 năm trước, hơn (chừng 26 triệu đô) tiền phân bổ cho Giải Phóng Quân Nhân Dân.
Ở Tân Cương có một triệu người Duy Ngô Nhĩ bị cầm giữ trong trại lao động cải tạo. Tỉnh này đứng thứ 21 về số dân TQ nhưng lại đứng hàng thứ ba về chi phí an ninh. Người Duy Ngô Nhĩ Tân Cương và nhóm người Hồi giáo Turkey từ lâu bị phân biệt đối xử nhiều cách, như cấm không cho làm việc trong khách sạn, hay một số nghề ở các vùng khác. Các chuyên gia hiếm khi cất tiếng. Như một học giả đưa ra trong một phỏng vấn với tờ Bưu Điện Hoa Nam Buổi Sáng: “Đôi lúc chính sách của chúng ta quá rộng rãi, đối xử quá ưu đãi, nhưng hiệu quả không ra gì. Nhưng, đôi lúc chúng ta lại mạnh tay trấn áp. Vì vậy, chúng ta không nắm vững chính sách và thực thi kém cỏi”.
Nhiệm kỳ của Tập cũng đối đãi không thỏa đáng với phụ nữ. Chỉ có một phụ nữ nằm trong hàng ngũ cấp cao của lãnh đạo đảng Cộng Sản TQ (gồm 25 ủy viên bộ chính trị và ủy ban thường vụ) và phụ nữ chỉ chiếm 4,9% trong số 204 ủy viên trung ương đảng quyền lực nhất. Ngay cả trong 90 triệu đảng viên toàn nước cũng chỉ có 27, 9 % là phụ nữ.
Diễn đàn Kinh tế thế giới “Báo cáo cách biệt giới tính toàn cầu” 2021, đánh giá bất bình đẳng giới tính qua một loạt chỉ số về kinh tế, chính trị, giáo dục, và sức khỏe; họ xếp TQ đứng hạng 107 trong 144 nước – thấp hơn thứ hạng 69 vào năm 2013, bốn năm đầu cầm quyền của Tập. Sự tham gia của phụ nữ vào lực lượng lao động cũng sụt giảm nhanh chóng. Báo cáo của viện Peterson về kinh tế cho biết, khoảng cách giới tính tham gia lực lượng lao động nới rộng từ 9,4 % vào năm 1990 lên 14,1 % vào năm 2020, và phụ nữ TQ làm ra tiền thấp hơn chừng 20% so với các đồng nghiệp nam. Hơn 80% sinh viên tốt nghiệp đại học nữ cho biết họ gặp phải phân biệt giới tính trong khi tìm việc; những việc không thường xuyên dành cho nam giới, hay đòi hỏi ứng viên nữ có chồng, có con, để thời gian làm việc của họ không bị gián đoạn vì sinh đẻ.
Dư luận trong nước xung quanh các vấn đề như thế ngày càng phân cực. Nhận định nữ quyền thường gặp các đả kích cay độc, có tính dân tộc cực đoan. Người dẫn chương trình Bái Dĩ lên án các nhà nữ quyền “len lỏi vào đất nước, kích động mâu thuẫn giữa nhân dân với chính quyền…và đẩy mạnh lịch trình ‘bài TQ’ của họ”.
Hồi tháng tư, diễn đàn mạng xã hội Douban đóng các tài khoản của hàng chục nhóm cổ vũ nữ quyền – trong đó, có nhóm hô hào không cưới chồng, có con, hay cần đến nam giới – vì đưa ra các ý tưởng bị coi là cực đoan. Diễn đàn mạng lớn nhất TQ, Weibo, cũng đóng các tài khoản các nhóm nữ quyền với lập luận, họ phát tán “thông tin sai trái và nguy hiểm”. Bản thân giám đốc của hãng lên tiếng, cho là các nhà nữ quyền “đang kích động hận thù và phân biệt giới tính”.
Các nhà nữ quyền TQ vẫn không chịu cúi đầu. Có vài người kiện Weibo ra tòa án – một số được trả lại tài khoản – và khẩu hiệu “phụ nữ, đoàn kết lại” có được 50 triệu lượt người xem khi nó lan tràn trên Weibo. Đầu năm nay, một nhóm nữ nghệ sĩ sáng tạo một tác phẩm xếp đặt, trong đó, họ phủ lên một ngọn núi với hơn 1000 tin nhắn Internet xúc xiển từng từng gởi tới các nhà nữ quyền – một ‘bảo tàng bạo lực mạng’. Thất bại của chính quyền chống lại thái độ đe dọa trực tuyến được hiểu rộng rãi như sự ủng hộ ngấm ngầm cho thuật diễn ngôn. Thật sự, theo nhận xét của Leta Hong Fincher, phụ nữ tuyên bố không muốn lập gia đình hay có con được xem như đã hành động chống lại nhà nước TQ, đang nôn nóng thúc giục sinh đẻ trước nguy cơ tỉ lệ sinh tụt giảm thảm hại.
Ảnh: Một phụ nữ Duy Ngô Nhĩ đối mặt với cảnh sát TQ ở Tân Cương năm 2008.
NỖI THẤT VỌNG CỦA GIỚI SÁNG TẠO (TRÍ THỨC VÀ DOANH NHÂN)
Một lực chia rẽ tương tự đang xảy ra giữa các giới quan chức và giới sáng tạo. Ý chí của Tập Cận Bình bắt buộc mọi tư tưởng phải phục vụ lợi ích của đảng Cộng sản TQ đã hạn chế năng lực những người có sức sáng tạo nhất, bao gồm các học giả và các nhà doanh nghiệp, theo đuổi những ý tưởng, những sản phẩm, vượt xa tầm câu thúc của đảng Cộng sản TQ hẹp hòi. Tập Cận Bình kêu gọi các trường đại học phải là “pháo đài lãnh đạo của Đảng”, và bộ giáo dục nói rõ ràng là “thành quả ý thức hệ và chính trị” là những yếu tố quan trọng nhất trong việc đánh giá năng lực học tập.
Đảng CSTQ thậm chí khuyến khích sinh viên vạch mặt những giáo sư nào có bài giảng thách thức tính chính danh của đảng; hàng tá các viện sĩ bị phê phán hay bị sa thải vì phát tán các “bài giảng sai trái” về các vấn đề liên quan tới Hong Kong, Nhật Bản và Covid-19. Bằng cách khống chế phát ngôn, Bắc Kinh đã hạn chế năng lực đưa ra các quyết định có tính dự báo.
Một số trí thức phản ứng lại. Nhà kinh tế học nổi tiếng Chính Nguyện Phong, chẳng hạn, lập luận rằng, nếu TQ muốn trở thành đầu tàu tri thức và ý thức hệ toàn cầu thì TQ cần “bao dung hơn, linh hoạt hơn, và tự do hơn đối với tầng lớp trí thức”. Diệp Kính Khuông, giáo sư đại học Bắc Kinh, (thành viên đoàn cố vấn cấp cao của đảng CSTQ) đề xuất gỡ bỏ một số rào cản hành chánh về sự tham gia của các học giả với các đối tác ngoại quốc. Ông lập luận tiếp: “Cách quản lý giao lưu đối ngoại hiện tại vượt ra khỏi giới hạn lý trí”, mục đích nhấn mạnh điều đó, “sẽ ảnh hưởng chất lượng đánh giá của các chuyên gia về các vấn đề quốc tế và những đề xuất chính sách”.
Mạnh dạn nhất là, trong hai bức thư gởi Tập Cận Bình viết trong thời cao điểm đại dịch hồi tháng ba năm 2020, cựu ủy viên trung ương đảng Đào Sĩ Linh cực lực phê phán tập quán chỉ báo cáo những tin tốt, cảnh báo sức phá hoại sáng kiến, sự linh hoạt, trọng tâm, và trách nhiệm cá nhân” trong xã hội TQ thay vì mọi cái đều phải tập trung vào kẻ quyền lực cao nhất.
Tiến trình thanh lọc về chính trị đang diễn ra trong lĩnh vực công nghệ. Tập trấn áp nội dung các video game, chỉ trích các công ty điện toán không kiểm duyệt sát sao các dữ liệu sai trái trên diễn đàn của mình, và tìm cách bảo đảm, các nhà điều hành công nghệ không được tách xa ảnh hưởng chính trị. Các lãnh đạo tiếng tăm ngành công nghệ công khai chỉ trích sự can thiệp của chính quyền; họ gặp phải sự đối xử hà khắc.
Cuối năm 2020, khi nhà sáng lập Alibaba, ông Jack Ma, chỉ trích chính quyền quan liêu, quá dài tay điều chỉnh những vấn đề phức tạp, cản trở đổi mới, thì việc ra mắt cổ phần được dự trù lần đầu tiên của công ty công nghệ tài chánh, Ant Financial, bị thu hồi chỉ vài ngày sau. Rồi vào năm 2021, Bắc Kinh chống lại đại học của Jack Ma có chương trình tập huấn làm ăn cạnh tranh dành cho các nhà doanh nghiệp; họ cắt chức chủ tịch đại học của ông ta, kiên quyết thay đổi nội dung giảng dạy (Theo một báo cáo, đảng CSTQ lo sợ Jack Ma thiết lập mạng lưới đặc biệt có thể thách thức quyền lực của Đảng CS), cổ phiếu Meituan tụt dốc thảm thê. Từng người một, các nhà doanh nghiệp công nghệ thượng thặng – Jack Ma, Giang Dĩ Minh của ByteDance, Hoàng Dĩ Minh của Pinduoduo, Pony Ma của Tencent – hoặc rút khỏi vị trí dẫn đầu tập đoàn họ sáng lập, hoặc tự mình lui vào bóng tối.
TRUNG QUỐC CHIA HAI (TWO CHINAS)
Các nhà lãnh đạo TQ tiếp nhận thái độ “chắc như bắp” chung quanh sự trỗi dậy kinh tế liên tục của đất nước. Chắc chắn, họ đạt những mức tăng trưởng kinh tế ấn tượng qua hơn bốn thập kỷ, có cả 16 năm tăng trưởng “hai con số”. Tháng giêng rồi, Tập Cận Bình tuyên bố thắng lợi trong công tác xóa nghèo tuyệt đối (nghĩa là những ai sống ở mức 28 đô la hay ít hơn mỗi tháng). Tuy nhiên không lâu trước đó, thủ tướng Lý Khắc Cường làm chấn động người dân TQ bằng việc tiết lộ quốc gia có 600 triệu người -tức 40 % dân số - sống ở mức 140 đô la hay ít hơn mỗi tháng. Mặc cho tuyên bố của Tập, Bắc Kinh không thể giải quyết sự bất bình đẳng dai dẳng, phản ánh hình ảnh kinh tế xã hội của đất nước: Thật sự TQ đã phân ra làm hai.
Một phần trăm chóp bu ở TQ giàu có hơn 50 phần trăm dưới đáy, và một báo cáo của ngân hàng trung ương năm 2019 cho biết, trong 30.000 hộ ở đô thị, có 20 phần trăm sở hữu 63 phần trăm tổng số tài sản; trong lúc 20 phần trăm hạng thấp nhất chỉ sở hữu 2,6 phần trăm tổng số tài sản xã hội. Toàn TQ, 20% hạng cao nhất thu nhập gấp 10, 2 lần 20% hạng nghèo nhất. Kết quả là, chỉ số Gini TQ (cho biết sự bất bình đẳng tính từ 0 đến 1) đạt 0,47, nằm trong những nước cao nhất thế giới, bỏ khá xa cái mức mà chính quan chức TQ tự nhận là sẽ mất ổn định.
Quỹ Tiền tệ quốc tế phân tích, bất bình đẳng như thế bắt nguồn từ bất bình đẳng giáo dục và tiếp tục hạn chế tự do dịch chuyển (như các chuyển đổi công nghệ giúp tăng cao lương cho công nhân có tay nghề cao). Nhà kinh tế học đại học Stanford, Scott Rozelle, phân tích chi tiết các thất bại của Bắc Kinh trong việc không đưa ra kịp thời cơ hội học tập – cả về tiếp cận lẫn chất lượng – cần thiết cho nhiều người ở nông thôn có thể tham gia hữu hiệu vào cuộc cách mạng công nghệ nhanh chóng nổ ra. Các tác động lâu dài thật đáng kể: Bất bình đẳng thu nhập cao sẽ hạn chế tăng trưởng kinh tế, tính bền vững, làm suy yếu đầu tư, và chậm cải cách kinh tế.
CÁI GIÁ PHẢI TRẢ
Cái giá đặt bên lề (disenfranchisement) - về chính trị và kinh tế - các thành phần quan trọng trong xã hội TQ có thể thoảng qua nhưng về lâu về dài rất sâu xa. Bằng cách từ chối đối phó thách thức mà phụ nữ phải đối mặt, không cho họ có quyền tự chọn hướng đi, có nguy cơ Bắc Kinh sẽ đánh đổi một GDP tương lai thấp hơn, sinh đẻ ít hơn, và xung đột xã hội nhiều hơn. Bất bình đẳng thu nhập kéo dài sẽ trói tay quan chức TQ trong việc thúc đẩy sức tiêu dùng và tăng trưởng nội địa lành mạnh.
Đòi hỏi phải trung thành với ý thức hệ sẽ tạo ra nguy cơ chảy máu chất xám kéo dài. Một khảo sát cho thấy người Hong Kong ở độ tuổi từ 15 đến 30 cho biết 57,5% muốn di cư khi có điều kiện; một khảo sát riêng rẽ khác về người trưởng thành HK cho thấy, 42,3% số họ muốn ra đi. Trong năm 2019, hơn 50.000 người HK di cư vì lý do chính trị. Khả năng Bắc Kinh thu hút tài năng, trí tuệ khoa học hàng đầu vốn đã hạn chế sẽ càng tệ hại hơn khi các người ngoại quốc chứng kiến các cuộc tấn công vào các nhà doanh nghiệp và học giả hàng đầu TQ.
Tình trạng phân hóa trong nước của Bắc Kinh cũng tác động đến bang giao với các nước khác. Cư xử lạc hậu của chính quyền với phụ nữ sẽ làm hỏng quyền lực mềm của mình và làm mất đi khái niệm “Mô hình TQ” mà nhiều nước định noi theo. Vi phạm nhân quyền ở Tân Cương khiến cho công ty đa quốc gia muốn tìm nơi cung ứng thay thế, và việc đàn áp ở Hongkong khuyến khích các công ty ngoại quốc dịch chuyển hoạt động của họ đến các chỗ khác ở châu Á, chẳng hạn như Singapore.
Canada, EU, Vương Quốc Anh, Hoa Kỳ đều áp dụng lệnh trừng phạt những ai trực tiếp chịu trách nhiệm những chủ trương như thế và chống lại các doanh nghiệp sử dụng lao động cưỡng bức ở Tân Cương; EU cũng quyết định sẽ không xem xét thông qua Hiệp ước đầu tư toàn diện với Bắc Kinh, trừ trường hợp các quan chức TQ dỡ bỏ lệnh phản trừng phạt của họ. Mọi hy vọng mà ông Tập muốn chiến thắng của TQ ở Olympics 2008 tái diễn ở Olympics Mùa Đông năm 2022 đang tan biến vì ngày càng có nhiều nước tham gia tẩy chay một phần hay toàn phần.
Nếu Tập Cận Bình không sửa sai, Trung Quốc mộng của ông sẽ trở thành Ác Mộng của chính mình.
• Bài của Elizabeth Economy(*) đăng ngày 28 tháng 5 năm 2021 trên FOREIGN AFFAIRS. ELIZABETH ECONOMY là nghiên cứu viên cao cấp ở viện Hoover thuộc đại học danh tiếng Stanford, Hoa Kỳ. Nguyễn Long Chiến dịch.
Posts
